Γνώμες

«Μάρτυρες "δημοσίου συμφέροντος".Ο νομικός θεσμός και η πολιτική υποκρισία»

Γνώμες 11/02/2018 14:00
«Μάρτυρες "δημοσίου συμφέροντος".Ο νομικός θεσμός και η πολιτική υποκρισία»

Έχουν περάσει δεκαπέντε τουλάχιστον χρόνια από τότε που είχε πέσει στα χέρια μου ένα βιβλίο που για μένα υπήρξε συναρπαστικό. Ίσως γιατί, ήμουν βαθιά επηρεασμένος από το τραγικό ναυάγιο της Σαμίνας, που συνέβη στα 2001, με 80 ανθρώπινες ζωές χαμένες στο θαλασσινό κοιμητήριο, ανοιχτά της Πάρου. Οι διαστάσεις που πήρε το θέμα, ιδίως μετά την επική αυτοκτονία Σφηνιά, είχε δημιουργήσει ένα φαύλο κύκλο σεναρίων για το αν επρόκειτο για ένα ανθρώπινο λάθος ή για ένα νομοτελειακό ατύχημα διεφθαρμένων πρακτικών ή αν υπήρξε τραγικό επεισόδιο, συνέπεια του χρηματιστηριακού πυρετού που στόχευε να χειραγωγήσει τις εξελίξεις του ακτοπλοϊκού πεδίου στο Αιγαίο, δημιουργώντας επιχειρηματικό μονοπώλιο.

Το βιβλίο ήταν το «Η Δικαιοσύνη είναι υπόθεση όλων μας», γραμμένο μια Γαλλίδα δικαστικό με Νορβηγική καταγωγή, την Εύα Ζολύ, που αργότερα εξελίχθηκε σε ηγετικό στέλεχος των οικολόγων στην Γαλλία. Γίνεται γνωστή στο ευρύ κοινό στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 αναλαμβάνοντας δικαστικές υποθέσεις πολιτικών-οικονομικών σκανδάλων με μεγάλη προβολή από τον τύπο, όπως οι υποθέσεις σχετικά με τον Μπερνάρ Ταπί, το «μολυσμένο αίμα» και την εταιρία Elf(Τotal). Το 2009, εκλέγεται ευρωβουλευτής στη λίστα του κόμματος Europe Ecologie. Και ήταν υποψήφια του κόμματος στις προεδρικές εκλογές του 2012.

Το βιβλίο έχει εκδοθεί στην Ελλάδα το 2002 και είναι μια λακωνική αφήγηση της χαλκέντερης δικαστίνας, για την θητεία της στα ανακριτικά γραφεία του Παρισιού και κυρίως , μια δυνατή φωνή για την διαφθορά, που αποτελεί την κυριότερη αιτία για να χάσει ο Πολίτης την εμπιστοσύνη απέναντι στην Πολιτεία και την έννομη τάξη και να κλονιστεί η πεποίθηση απέναντι στους θεσμούς και τις δημοκρατικές αξίες. Σταχυολογώ μια δυο εισαγωγικές περικοπές του έργου, που δίνουν απόλυτη θέαση για την ζημιά που προκαλεί η διαφθορά στους θεσμούς αλλά και την ίδια την Δημοκρατία.Όπως σημειώνει η Ζολύ: «Η καχυποψία φθείρει. Η διαφθορά καταστρέφει την απαραίτητη εμπιστοσύνη, που πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στο Πολίτη και τους εκπροσώπους του, στους οποίους εμπιστεύεται το πηδάλιο της εξουσίας του, μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση. Η πολιτική, βεβαίως έχει τα μυστικά της, αλλά το δημοκρατικό συμβόλαιο, βασίζεται κυρίως στην αμοιβαία εμπιστοσύνη. Αν και θεμέλιος λίθος του είναι η πολιτική, αυτό το θεμελιώδες συμβόλαιο ισχύει και για τις άλλες εξουσίες… Εάν κάθε κάτοικος αυτής της Χώρας δε διακατέχεται αυθόρμητα από την πεποίθηση ότι οι δημόσιες συμβάσεις στις οποίες εμπλέκεται το κράτος ανατίθενται με γνώμονα το γενικό συμφέρον του έθνους, αλλά υποψιάζονται, ότι διεκπεραιώνονται για να τροφοδοτήσουν μυστικούς λογαριασμούς των ιθυνόντων και να επωφεληθούν διάφορα συμφέροντα, τότε η εμπιστοσύνη των πολιτών καταστρέφεται για δεκαετίες. Αν κάποια μέρα μας περάσει από το νου ότι ο βηματοδότης, που μας τοποθετεί ο γιατρός μας δεν είναι απαραίτητος, αλλά τον τοποθετεί για να εισπράξει την προμήθειά του, κάτι κλονίζεται μέσα μας που δεν αποκαθίσταται ποτέ». Και κλείνει εξηγώντας το γιατί γράφει αυτό το βιβλίο: «Γράφω για να εμποδίσω να δοθεί το χειρότερο των αντιδότων που υπάρχει :ένα πέπλο αδιαφάνειας ανάμεσα στην εξουσία και τον πολίτη, ατελέσφορες συνθήκες και εγγυημένη ατιμωρησία του οικονομικού εγκλήματος μεγάλης Κλίμακος. Με αυτόν τον τρόπο, κανείς βεβαίως δεν θα αντιλαμβάνεται τις απάτες, αλλά η Δημοκρατία θα καταντήσει θέατρο σκιών».

Ο υποψιασμένος αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί καθόλου, να αντιληφθεί, πως η ατμόσφαιρα του βιβλίου που περιγράφω, ταιριάζει απόλυτα με το πολιτικό κλίμα των ημερών, που σφραγίζονται από την δημοσιοποίηση του σκανδάλου «Novartis». Η Ζολύ αναφέρεται με ένα πολύ πετυχημένο τρόπο, για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που στην προσπάθειά τους, να απαξιώσουν το ανακριτικό έργο και την διαλεύκανση της υπόθεσης, κατασκεύασαν δολοφονικά πορτραίτα για την δημόσια εικόνα της που δεν είχαν καμιά σχέση με την αλήθεια. Υποθέτω, ότι το ίδιο ακριβώς αισθάνονται και οι δικαστές που σήμερα χειρίζονται την υπόθεση Νovartis.Πάει ένας αιώνας περίπου από τότε που ένας Αμερικανός κοινωνιολόγος, ο Έντουιν Σ?δερλαντ, χρησιμοποίησε την έκφραση «εγκληματίες με λευκούς γιακάδες».

Οι ισχυροί αυτοί άνθρωποι της εξουσίας, άνδρες και γυναίκες ελίσσονται εδώ και χρόνια σε ένα περιβάλλον, όπου Βιομηχανία και ΜΜΕ διαπλέκονται. Γνωρίζουν απέξω και ανακάτωτά τους μηχανισμούς, τις διαδόσεις,τα πρόσωπα, που εναλλάσσονται στα κέντρα επιρροής, τους κανόνες, που διέπουν τις επαγωγικές τους κινήσεις για να καταλήξουν στο στόχο τους. Αρέσκονται να χρησιμοποιούν την αρένα των μέσων ενημέρωσης ως πεδίο δράσης κι όλες οι στρατηγικές είναι εφικτές, από τις πιο έντιμες ως τις πιο Μακιαβελλικές. Τα γραφεία δημοσίων σχέσεων και «κοινοποίησης των κρίσεων» απολαμβάνουν τέτοιου είδους παιγνίδια». Αυτά τα γράφει η Ζολύ το 2002, περιγράφοντας τις μεθοδεύσεις των οργάνων της διαφθοράς στα Γαλλικά σκάνδαλα για να εξαπατήσουν την κοινή γνώμη...

Ξαναδιαβάζοντας αυτά που γράφει η γενναία δικαστίνα, 17 χρόνια μετά, σε μια άλλη Χώρα, ανατριχιάζω, όταν τα συσχετίζω με τις σημερινές αποκαλύψεις. Παίρνω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, από τα όσα δημοσιοποιήθηκαν ήδη στον τύπο. Σύμφωνα με τη δικογραφία και τους προστατευόμενους μάρτυρες μεγάλη Αθηναϊκή εφημερίδα χρησιμοποιήθηκε ώστε να «νομιμοποιηθεί» ο τότε υπουργός Υγείας να περάσει στους καταλόγους νέα φάρμακα. Ήταν τον καιρό που η τρόικα σταματούσε τα νέα φάρμακα από τους καταλόγους. Οι προστατευόμενοι μάρτυρες αναφέρουν συγκεκριμένα ως χαρακτηριστική περίπτωση φιλικής μεταχείρισης της Novartis την έκδοση δελτίου τιμών τον Αύγουστο του 2011, οπότε τιμολογήθηκαν συγκεκριμένα φάρμακα παρά το γεγονός ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχε κυκλοφορήσει και δεν είχε τιμολογηθεί κανένα άλλο φάρμακο κατά σύσταση της τρόικας προκειμένου να μην αυξηθεί η δημόσια φαρμακευτική δαπάνη.Κατά τους προστατευόμενους μάρτυρες για να επιταχυνθεί η τιμολόγηση των φαρμάκων αυτών χρησιμοποιήθηκαν γνωστοί δημοσιογράφοι, σε μία από τις οποίες μάλιστα οποία ανήκε και συγκεκριμένη εταιρία δημοσίων σχέσεων και διαφήμισης, που εμφανίζεται να έχει πάρει από τη Novartis πολλές χιλιάδες ευρώ προκειμένου να επιμελείται το προφίλ της. Οι προστατευόμενοι μάρτυρες κατονομάζουν μάλιστα την εταιρία διαφημιστική εταιρεία στην οποία και οι δύο δημοσιογράφοι μετείχαν, ώς το μέσο που χρησιμοποιήθηκε από τον τότε Υπουργό και νυν ύποπτο διάπραξης του αδικήματος της δωροδοκίας, για το ξέπλυμα της μίζας που φέρεται να πήρε από την φαρμακευτική πολυεθνική.Κι αυτό είναι , μια μικρή σταγόνα μπρος τον ωκεανό των φοβερών σκανδάλων, που φέρονταν να διαπράττονται από το 2006 ως το 2015, στην ματωμένη πλάτη του Ελληνα φορολόγούμενου, που από 2009, παλεύει με το Μινώταυρο της ολέθριας οικονομικής κρίσης.

«Όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη γνώρισαν το ίδιο φαινόμενο φρενίτιδας», συνεχίζει η Ζολύ. «Δεν είναι καθόλου τυχαίο.Είναι το άλφα και το ωμέγα της διδασκαλίας στις σχολές επικοινωνίας στις ΗΠΑ. Μέσα στην όλη φρενίτιδα το ουσιώδες πνίγεται στο περιστασιακό και τελικά η κοινή η γνώμη κουράζεται και δεν καταλαβαίνει τίποτα. Η υπέρμετρη έκθεση των κατηγορουμένων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης τους επιτρέπει να παρουσιάζονται συστηματικά σαν θύματα. Με μια μηχανιστική αντιστροφή, ο δικαστής που διερευνά τους τραπεζικούς λογαριασμούς του επίορκου πολιτικού, καταλήγει να εμφανίζεται ς αυθαίρετος κριτής, τολμηρός μάρτυρας να παρουσιάζεται ως καταδότης.

Μέσα σε αυτό το κλίμα θα κινηθούμε τους επόμενους μήνες.Η εποχή της καχυποψίας δεν αφήνει ανέγγιχτο κανένα, και ιδιαίτερα την Δικαιοσύνη.Σε τελευταία ανάλυση αν οι δικαστές δεν προέβαιναν σε δικαστικές έρευνες στις Τράπεζες ,οι Πολίτες δεν θα αντιλαμβάνονταν τίποτα και το σύστημα θα συνέχιζε να κινείται ανεμπόδιστα. Ποιος όμως καταστρέφει τους θεσμούς; Ο εκλεγμένος πολιτικός, που για να διαιωνίσει την παρουσία του και να νοθεύσει τον δημοκρατικό ανταγωνισμό εκχωρεί την υπογραφή του σε επιχειρηματικά συμφέροντα ή δικαστής, που αποκαλύπτει τις υπόγειες διαδρομές ;Ποιος ωφελεί την δημοκρατία, ο υπάλληλος μιας ιδιωτικής εταιρείας, που διαπιστώνει τις μεθόδους χειραγώγησης της αγοράς, για να κατασπαταληθεί το χρήμα του φορολογουμένου και σιωπά ένοχα, για να περισώσει την καρέκλα του ή ο τολμηρός μάρτυρας, που εκτίθεται για να προστατεύσει το δημόσιο συμφέρον;

Μεταθέτοντας το πρόβλημα στην Δικαιοσύνη δημιουργείται σύγχυση ως προς το διακύβευμα.

Δεν θα μπω σε αυτό τον κατακλυσμό των αλληλοαντικρουομένων ανακοινώσεων των γερασμένων και έκθετων στην διαφθορά κομματικών οργανισμών. Ούτε στο παραλήρημα πολιτικών, που μπροστά στο δράμα της χαμένης εξουσίας , έφτασαν να εκφοβίσουν και να εκβιάζουν την Δικαιοσύνη. Λίγη πολιτική καλλιέργεια δεν θα έβλαπτε. Το πρόβλημα της δημοκρατίας μας σήμερα, δεν είναι ο πολιτικός ή ο ιδεολογικός ανταγωνισμός.Είναι το ακριβώς αντίθετο. Είναι το διαζύγιο της εξουσίας με την πολιτική, με το ίδιο το κοινοβουλευτικό σύστημα.Την θέση του δημοκρατικού κράτους παίρνει ο εφιάλτης των αγορών με τις αξίες του. Και δυστυχώς στην εποχή μας στην εποχή της νεωτερικότητας και του άκρατου Φιλελευθερισμού,έχουν εκπορθήσει τα δημοκρατικά ιδεώδη και τους θεσμούς της δημοκρατίας και της ελευθερίας των πολιτών, γιατί τους παραχώρησαν αυτή δυνατότητα, διεφθαρμένα κόμματα και αργυρώνητοι πολιτικοί, που έθεσαν την λαική εκπροσώπηση σε πλειστηριασμό. Θα μείνω σε νομικές πτυχές της υπόθεσης.

Και αυτή είναι η πρώτη γραμμή άμυνας των υπόπτων, όχι απλά να αμφισβητήσουν την αξιοπιστία των συγκεκριμένων μαρτύρων υποκειμενικά και αλλά να ακυρώσουν τον ίδιο το θεσμό που έχει εισαχθεί για να θωρακίσει την δημοκρατία από την διαφθορά. Επειδή, λοιπόν, πολύ φασαρία γίνεται στα ΜΜΕ (που αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη και ρίχνουν το πέπλο της σύγχυσης σε σχέση με τα νομικά δεδομένα του ζητήματος) όπως συμβαίνει στην προκειμένη περίπτωση τον θεσμό του «προστατευομένου μάρτυρα», με αφορμή την υπόθεση NOVARTIS, ξεκαθαρίζω τα εξής: Η Ελλάδα πήρε το πρώτο «βάπτισμα» στα ζητήματα προστασίας ανθρώπων που καταγγέλλουν παράνομες πράξεις το 2001. Ο θεσμός των προστατευόμενων μαρτύρων εισήχθη πλέον με τον νόμο 2928/2001, με τον οποίο αντιμετωπίστηκε το φαινόμενο των «εγκληματικών» και «τρομοκρατικών» οργανώσεων και εφαρμόστηκε στη δίκη των μελών της «17 Νοέμβρη». Μέχρι το 2010 ο νόμος περιλάμβανε τα αδικήματα του άρθρου 187 του κώδικα Ποινικής Δικονομίας ( Εγκληματική οργάνωση) και με τον Ν. 3875/2010 η ένταξη σε καθεστώς προστασίας μαρτύρων επεκτάθηκε και για τις αξιόποινες πράξεις εμπορίας ανθρώπων και παράνομης διακίνησης μεταναστών.

Ωστόσο, το αδίκημα της δωροδοκίας ήρθε να προστεθεί 4 χρόνια αργότερα, σε νέα τροποποίηση με τις διατάξεις του Ν. 4254/2014, όπου η ένταξη σε καθεστώς προστασίας μαρτύρων επεκτάθηκε και για τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159, 159Α και 235 έως 237 Α Π.Κ. (δωροδοκία), ακόμη και εάν δεν τελέσθηκαν στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης, σε μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος κατ’ άρθρο 45Β Κ.Π.Δ., σε ιδιώτες κατ’ άρθρο 253Β Κ.Π.Δ. και σε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη των ως άνω αξιόποινων πράξεων. Ο θεσμός του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, αποδίδεται στην σύγχρονη διεθνή νομική θεωρίας, ως whistleblowing. Ο όρος προέρχεται από τα αγγλικά ρήματα whistle που σημαίνει σφυρίζω και blow που σημαίνει φυσάω. Blowing the whistle σημαίνει κυριολεκτικά φυσάω τη σφυρίχτρα. Όπως ο τροχονόμος φυσάει τη σφυρίχτρα για να καταδώσει κάτι παράνομο, έτσι και ο εργαζόμενος φυσάει μεταφορικά τη σφυρίχτρα, προκειμένου να αποκαλύψει μία παρανομία. Ως εκ τούτου, η έννοια η έννοια του whistleblow μεταφορικά σημαίνει καταδίδω, καταγγέλλω, αποκαλύπτω τη διαφθορά. Whistleblower είναι ο καταγγέλλων δυσλειτουργίες και εν γένει τη διαφθορά, ο πληροφοριοδότης, ο καταυδητής (καταυδώ σημαίνει μιλώ φανερά, φανερώνω κάτι δημόσια), ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, ο καταδότης ή ακόμα και το «καρφί» Whistleblower είναι κάθε εργαζόμενος ή υπάλληλος, δημόσιου ή ιδιωτικού φορέα ή οργανισμού, ο οποίος αποκαλύπτει πληροφορίες σχετικά με παράνομες πράξεις και ο οποίος εκτίθεται σε κίνδυνο αντιποίνων λόγω της αποκαλύψεως αυτών των πληροφοριών του whistleblowing μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα με αρνητική, ουδέτερη και θετική σημασία.

Αρνητικά αποδίδεται με τις λέξεις «καρφί», «σπιούνος», «ρουφιάνος», «χαφιές» και «πληροφοριοδότης», ουδέτερα με τη λέξη «καταγγέλων δυσλειτουργίες» και θετικά με τον όρο «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος-public interest witness»,υπό την έννοια ότι βασικό κριτήριο για να θεωρηθεί ο πληροφοριοδότης ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος είναι η εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος. Δεδομένου ότι οι όροι καταδότης, καρφί, ρουφιάνος δεν εγείρουν θετικά συναισθήματα στους πολίτες και προκαλούν αρνητικές εντυπώσεις, ο όρος που χρησιμοποιείται για την απόδοση του whistleblower και έχει άμεση σχέση με την αποκάλυψη της διαφθοράς, είναι «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» χωρίς, ωστόσο, να ανταποκρίνεται επακριβώς στη νομική σημασία Η επιλογή χρήσεως συγκεκριμένης ορολογίας εκ μέρους του νομοθέτη στο ν. 4254/2014 προοιωνίζεται την αληθή βούλησή του. Και εδώ είναι που η ορολογία «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος», «πληροφοριοδότης», «καταδότης», αποδεικνύει περίτρανα ότι δεν υπάρχει αξιολογικώς ουδέτερη γλώσσα (value–free language) στη νομική και τη φιλοσοφία, αλλά μόνο στα τα μαθηματικά. Τις τελευταίες δεκαετίες η έννοια του whistleblowing έχει γνωρίσει σημαντική ανάπτυξη και εφαρμογή κυρίως στον ιδιωτικό τομέα, στις μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες που έχουν αναπτύξει εσωτερικά συστήματα ελέγχου, ενώ πρόσφατα έχει επεκταθεί στο δημόσιο τομέα και έχει κατοχυρωθεί νομικά και στη χώρα μας, με ρύθμιση για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος στο ν. 4254/2014.

Το ίδιο ακριβώς ισχύει και ως προς τον ηθικό διάλογο για τον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, αφού ο συναισθηματικά φορτισμένος ή χρωματισμένος λόγος ενισχύει την πειστικότητα των σχετικών θέσεων υπέρ και κατά του θεσμού.Ο ορθός ορισμός, λοιπόν, των μαρτύρων αυτών είναι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος και ήδη, ο θεσμός έχει αποδεκτός και στην δικαστηριακή πρακτική, αλλά από το πολιτικό μας σύστημα, αφού τα λεγόμενα κόμματα του δημοκρατικού κόσμου, επέβαλλαν την εφαρμογή του στην δίκη της Χρυσής Αυγής, όπου ο κορμός της κατηγορίας, στην προδικασία, αλλά και στην αποδεικτική διαδικασία, που βρίσκεται σε εξέλιξη, στηρίχτηκε σε καταθέσεις μαρτύρων αυτής της κατηγορίας. Είναι, λοιπόν, υποκριτικό να βάλλουν κατά του θεσμού, όσοι τον εμπνεύστηκαν και τον χρησιμοποίησαν. Για την ιστορική καταγωγή του θεσμού, την φιλοσοφική του αξιολόγηση, χωράει πολύ συζήτηση. Εκείνο, που προκύπτει βασικά από την θεώρηση του σκοπού του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, είναι ότι ενώ παλαιότερα η καταγγελία δυσλειτουργιών χαρακτηριζόταν ως προδοσία στις μέρες μας τείνει να χαρακτηρίζεται ως πράξη αλτρουιστική. Η έννοια της καταδόσεως δυσλειτουργιών δεν είναι καινοφανής, καθώς απαντάται εδώ και αιώνες και εμφανιζόταν σε όλες τις κοινωνίες, δεδομένου ότι η διαφθορά συνιστά μια εγγενή ανθρώπινη αδυναμία, η οποία συναντάται από αρχαιοτάτων χρόνων. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και ως προς τον ηθικό διάλογο για τον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, αφού ο συναισθηματικά φορτισμένος ή χρωματισμένος λόγος ενισχύει την πειστικότητα των σχετικών θέσεων υπέρ και κατά του θεσμού.Η συγκρότηση και λειτουργία στις δημόσιες υπηρεσίες και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, μηχανισμών καταγγελίας δυσλειτουργιών, η σύσταση των οποίων αποσκοπεί στην κατάρτιση και κωδικοποίηση των διαδικασιών για την καταγγελία κάθε πράξεως που χαρακτηρίζεται ως παράτυπη ή και παράνομη, μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στον εντοπισμό και καταπολέμηση αυτών των φαινομένων, καθώς οι υπάλληλοι και οι πολίτες που αποκαλύπτουν τέτοιες πράξεις διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην πάταξη της διαφθοράς.

Ο Κώστας Απέργης, είναι δικηγόρος στον Άρειο Πάγο. Κάτοχος LLM, Ιστορίας και Φιλοσοφίας Δικαίου του ΕΚΠΑ.