Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος. Ευκαιρία για μια απόδραση … «εντός, εκτός και επί τα αυτά.» Τέτοιες μέρες ο αργαλειός της νοσταλγίας υφαίνει εικόνες από παιδικές και εφηβικές μνήμες, απ΄ τις εξορμήσεις στην Αγία Τριάδα της Γύρλας. Στην καρδιά της Τήνου. Τοπίο Παπαδιαμαντικό, όπου η εορτάζουσα φύση, τυλίγει τα εγκόσμια με την γαλανή της ατμόσφαιρα κι όσο την ζυγώνει η ανθρώπινη ψυχή, χάνεται η κακή όψη της ζωής κι παπαρούνες, σαν περσικά χαλιά, κυκλωμένο απ΄ τα βουνά των Κόκκινων, της Κεραμωτής και του ο άνθρωπος κοιτάει την ομορφιά του Θεού κατά πρόσωπο.
Πάνω στα αιωνόβια δένδρα , οι καρδερίνες πιάνουν το δικό τους μεγαλυνάρι καρδερίνας, την ώρα που ο ψάλτης της Πεντηκοστής αναπέμπει, το «Τις Θεός Μέγας, ο Θεός ημών, ο ποιων θαυμάσια μόνος». Στην μαγική λεκάνη της Αγιάς Σοφιάς, όπου ο κάμπος απλώνεται, σαν τεράστια ακουαρέλλα με τ΄ ανοιξιάτικα δώρα της φύσης, άναρχα ιχνογραφήματα, άλλοτε καταπράσινα, άλλοτε κατακίτρινα απ΄ τις μαργαρίτες, άλλοτε κατακόκκινα από τις παπαρούνες, σαν περσικά χαλιά, κυκλωμένο απ΄ τα βουνά των Κόκκινων, της Κεραμωτής και του Κεχροβουνιού, που καθώς προβάλλει ο Μυκονιάτης ήλιος, χρυσίζει τις κορφές τους και τα κάνει να θυμίζουν αητούς με χρυσή κορώνα, απλώνεται ολόλευκο το γραφικό μοναστήρι, στην άκρη του χειμάρρου της Γύρλας, με την μαγευτική Ιστορία του Κρυφού Σχολειού.
Εμείς πολλές γενιές Τηνίων, μεγαλώσαμε, με αυτήν την παράσταση και αυτήν την πίστη μέσα μας, στην θέα της Θολόχτιστης Εκκλησιάς, που σε κάνει να σκιρτάς από ιερή συγκίνηση καθώς φανερώνεται μπροστά σου σαν αγιασμένο σκήνωμα, και ψηλαφίζοντας με το βλέμμα τον εσωτερικό υπόγειο χώρο του Μοναστηριού, που μοιάζει Χριστιανική κρύπτη το καιρό των πρώτων διωγμών και που μεταμορφώνονταν σε Σχολειό των σκλάβων. Σε καιρούς που η πατρίδα και η κοινωνία κράταγε γερά της αξίες της παράδοσης και συνέχειας. Πριν πλακώσουν η Ρεπούση και οι λοιποί κίβδηλοι Αναθεωρητές της Ιστορίας μας. Η σημασία του υπεραιωνόβιου αυτού Μοναστηριού, είναι άκρως σημαντική για την αντίκρουση των επιχειρημάτων των, ότι δήθεν το Κρυφό Σχολείο είναι «μύθος».
Οι νεωτεριστές ιστορικοί θεωρούν την αποδόμηση του κρυφού σχολειού, έργο του καθηγητή Άλκη Αγγέλου, ο οποίος εξέδωσε μια μονογραφία το 1997, όπου κάνει μια μελέτη με την οποία προσπαθεί να θεμελιώσει την άποψη, ότι το «Κρυφό Σχολειό», δεν υπήρξε ποτέ. Το σημαντικό για την Μονή της Αγίας Τριάδας, στην Γύρλα είναι, ότι ο καθηγητής Αγγέλου, όντως, παραδέχεται ότι το Μοναστήρι αυτό μαρτυρείται ως χώρος Μοναστηριού, κοντά στην Εκκλησία (Καθολικό) του με την μορφή κατακόμβης και συνεπώς μπορεί να αποτελέσει ένα ρεαλιστικό επιχείρημα για κείνους, που επιμένουν , ότι υπάρχουν πληροφορίες και μαρτυρίες, ότι υπήρξε «Κρυφό Σχολειό», στην Τουρκοκρατία. Αλλοι τέτοιοι χώροι, που έχουν την μορφή κατακόμβης, υπάρχουν και κατονομάζονται, από τον αείμνηστο Αγγέλου στην Μονή Φιλανθρωπηνών, στα Ιωάννινα και στην Μονή Φιλοσόφου στην Δημητσάνα. Όμως, παρά την αξιόλογη συγκρότησή του, ο καθηγητής, δεν βρίσκει, ένα πειστικό, θετικό, επιχείρημα για να αποδείξει, πως ενώ η ύπαρξη διαμορφωμένου χώρου, που θα αποτελούσε καταφύγιο για την υποδομή του Κρυφού Σχολειού, διασταυρώνεται με την λαϊκή παράδοση, που για διαπλέοντας τρείς αιώνες υπάρχει διάχυτη στην Τήνο, και σήμερα, ότι στο Μοναστήρι της Αγίας Τριάδας , λειτούργησε ως Κρυφό Σχολειό την Τουρκοκρατία.
Και επινοώντας κάποια εντελώς τραβηγμένα επιχειρήματα, εντελώς άσχετα με το θέμα, όπως μια άστοχη διήγηση, για την νεότητα του Ρήγα Φεραίου, θεωρεί πως η ύπαρξη του Κρυφού Σχολείου, ήταν προϊόν αυθαίρετης φαντασίας. Και για να ενισχύσει τον ακροβατικό ισχυρισμό του, καταφεύγει στο επιχείρημα, πως ειδικά η Τήνος, είναι μια περιοχή, όπου ο Τούρκος πάτησε το πόδι του πολύ αργά τον 18ο αιώνα. Ουδείς αντιλέγει, πράγματι η Τήνος υποδουλώθηκε το 1715.Αλλά μήπως από το1715 εώς το 1822, που απελευθερώθηκε το νησί, δεν είχαμε Τουρκοκρατία. Και γιατί, διαγράψουμε εκατό χρόνια σκλαβιάς ενός τόπου, προκειμένου να καταλήξουμε στο συμπέρασμα, πως αφού δεν υπήρχε Τούρκος, γιατί να φοβούνται τα μαθητόπουλα της Τήνου, να πάνε στο Σχολείο. 110 χρόνια σκλαβιάς, ενός μικρού τόπου είναι, άραγες, μια ιστορικά «ασήμαντη λεπτομέρεια»; Tόσο που να μπορεί να την παρακάμπτει άγαρπα κανείς για θεμελιώσει, βολικούς για αυτόν ισχυρισμούς και δοξασίες.
Δυστυχώς αυτό χάρισμα ή μάλλον την ασυδοσία να λειτουργούν με αυθαίρετα ιστορικά κριτήρια, το μονοπωλεί η δήθεν προοδευτική διανόηση στην Ελλάδα. Μήπως δεν είναι οι ίδιοι, που αμφισβήτησαν το λάβαρο της Αγίας Λαύρας και χαρακτήρισαν τις σφαγές της Σμύρνης «συνωστισμό». Λίγο ακόμα και θα μας πείσουν πως οι Οθωμανοί, βασάνιζαν τους Έλληνες, προκείμενου «να μάθουν γράμματα». Όταν είναι γνωστό, πως οι Τούρκοι, είναι βαθιά αλλεργικοί στην θέα κάθε άλλου βιβλίου εκτός από το κοράνι. Κάλλιστα, λοιπόν, στα 110 χρόνια, που γνώρισε η Τήνος την σκλαβιά, αποτελεί σοβαρότατο ενδεχόμενο να ανέκυψε η ανάγκη να λειτουργήσει Κρυφό Σχολειό και η ύπαρξη διαμορφωμένου χώρου, που να εξυπηρετούσε το σκοπό αυτό καθώς η διατήρησή του στην μνήμη, μέσω της λαϊκής παράδοσης, καθιστά ακράδαντη και αναμφίλεκτη πραγματικότητα την αυθεντική ύπαρξή. Είπαμε πως ο Αγγέλου, πλην της Αγίας Τριάδας της Τήνου αναφέρεται και σε άλλα Μοναστήρια ανά την Ελλάδα, όμως το Κρυφό Σχολειό της Αγίας Τριάδας, είναι το πλέον δύσκολο να αποδομηθεί και για ένα ακόμη πιο σημαντικό λόγο. Την ιστορία του τόπου του ο πολύς κόσμος δεν τη µμαθαίνει από τις βαρείες πραγματείες των ιστορικών, αλλά από τη µυθιστοριοποιηµένη µορφή που έδωσαν στα γεγονότα του ένδοξου ή τραγικού παρελθόντος οι ικανοί λογοτέχνες. Μπορεί να σκεφθεί κανείς, πιο ζωντανή απόδοση της καταστροφής της Χίου, από μυθιστόρημα «Λουκής Λάρας», του Δ.Βικέλα, που έγινε ευρωπαϊκό μπεστ-σέλλερ ή του Ολοκαυτώματος των Ψαρρών, από τον πίνακα της Δόξας των Ψαρών του Γύζη, που εμπνεύστηκε από τους στίχους του Σολωμού ;Μου ενέπνευσε την «Δόξαν», ο δαιμόνιος Σολωμός θα ομολογήσει ο Τήνιος ζωγράφος; Eτσι, συμβαίνει και με τον θεσμό του «Κρυφού Σχολειού».
‘Όπως είναι γνωστό, η παράδοση του Κρυφού Σχολειού, δομήθηκε κυρίως πάνω στον ομώνυμο πίνακα του διάσημου Τήνιου καλλιτέχνη Ν. Γύζη και λιγότερο στο ποίημα του Ι.Πολέμη. Ο Ν. Γύζης, αν και έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στην Γερμανία, δεν αποξενώθηκε ποτέ από την Πατρίδά του. Από την μακρά αλληλογραφία, που διατήρησε με τους εδώ συγγενείς φαίνεται πόσο σταθερός ήταν ο πόθος του γυρισμού. Για αυτό έχοντας εμπειρική εικόνα της συλλογικής παράστασης που είχαν οι συμπατριώτες του για το Κρυφό Σχολειό την απεικόνισε αυθεντικά. Όπως μας πληροφορεί ένας από τους βιογράφους του, ο Γύζης εμπνεύσθηκε την εικόνα από την Πατρίδα του, όπου, κοντά στην Πολιτεία, υπήρχε ένα μικρό Μοναστήρι της Αγίας Τριάδος, που πριν την Επανάσταση το ονόμαζαν «Κρυφό Σχολειό», «διότι εν αυτή τη μονή εδιδάσκοντο κρυφίως τα γράμματα την θρησκείαν, τα παιδία των Τηνίων, υπό δώδεκα καλογήρων οίτινες διέμενον εν αυτή.»
Ο Αγγέλου, γνωρίζει την πραγματικότητα αυτή.Και μάλιστα δηλώνει ευθαρσώς: «Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αμφισβητήσει κανείς την ύπαρξη της παράδοσης καθεαυτής, όσο και η μαρτυρία του βιογράφου, ως προς τον Καλλιτέχνη». Παρόλα αυτά στην συνέχεια και με αφετηρία το γεγονός, ότι η Τήνος έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1718,επιμένει, με σχοιτενή επιχειρήματα και ξεκάθαρη πρόθεση διαστροφής, πως η δημιουργία του ιδέα του Γύζη στηρίζεται σε μια αυθαίρετη φαντασία. «Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε», έχει απαντήσει διαχρονικά στους πεισματικά διαστρεβλωτές της αλήθειας ο Πιραντέλλο. Αυτό ισχύει και εδώ. Όταν τα τεκμηρια αφθονούν, αλλά ο αντίλογος επιμένει δεν αξίζει να επιμένεις. Η αλήθεια είναι απλή.
Ο Γύζης ήταν βαθύς γνώστης της συλλογικής παράστασης, που είχαν οι Τήνιοι, της πρώτης γενιάς Ελλήνων, πολιτών στην οποία κα ο ίδιος ανήκει και τηναπέδωσε εικαστικά.
Ο Γύζης θα προσφέρει την ρομαντική εικονογράφηση, θα οπτικοποιήσει την εθνικό συλλογική παράσταση. Έστω κι αν το κρυφό σχολειό διχάζει ο πίνακας είναι ένα γεγονός που κάνει το παραμύθι ιστορία και θα εμπνεύσει τον Ι. Πολέμη «Απ΄ έξω μαυροφόρα απελπισιά, πικρήσκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι, και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά, στην εκκλησιά, που παίρνει κάθε βράδυ την όψη του σχολειού…..» πίνακας θα αποτελέσει κομμάτι της ιστορίας της πατρίδας μας. Εν κατακλείδι μπορούμε να πούμε πως το Κρυφό Σχολειό σαν σύνθεση , ξεπερνάει τα όρια της απλής ηθογραφίας και αποδίδει ένα πνευματικό και ψυχικό ηρωισμό.
Ο Γύζης έφυγε από την Τήνο το 1842. Η φήμη του Κρυφού Σχολειού της Γύρλας υπήρχε και τότε. Ο ίδιος ο Γύζης, είναι κατεξοχή ζωγράφος με θρησκευτική έμπνευση και κυρίως ιδιαίτερη ευαισθησία στα ζητήματα του εθνικού μας παρελθόντος. Συλλέγει πληροφορίες από τα δημοτικά τραγούδια, από τους Σολωμικούς στίχους και απ΄ τις αναφορές του Παπαρηγόπουλου (στον πίνακα τα ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ). Και με αυτό υλικό κάνει τα θέματα συνθέσεις πλάφοντας από τις λέξεις ζωγραφιές. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε , λοιπόν, να ήρθαν στην αντίληψη του κάποιές παραστάσεις ή πληροφορίες. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως στην διάρκεια της Επανάστασης, στη Τήνο δίδαξε ο κληρικός Άνθιμος Γαζής και ο Πρόδρομος του Ελληνικού διαφωτισμού Γρ. Κωνσταντάς, ενώ μέσα στην Επανάσταση λειτουργεί Σχολείο και στο ναό των Τριών Ιεραρχών, όπου υπάρχει εντοιχισμένη επιγραφή.
Τέλος, μέσα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, λειτουργεί σχολείο στην Τήνο με πρώτο δάσκαλο τον Δημ. Πολύζο, από τα Βρανιανα Ηπείρου, που είχε διδάξει στην Βιέννη και το Άγιο Όρος. Την ίδια περίπου εποχή διδάσκει στην Τήνο, ο Ιερομόναχος Κύριλλος Αγραφιώτης από τα Φουρνά. Όλα αυτά, αν μη τι άλλο, πιστοποιούν την σχέση, παιδείας, εκπαίδευσης και εκκλησίας , στην Τήνο. Τα γράφω αυτά μέρα της Αγιάς Τριάδας, που πολλοί Τηνιακοί βλέπουμε και προσκυνάμε καθημερινά για να υπενθυμίσω, μέρα της γιορτής, τι σπουδαία κειμήλια για την εθνική μας ταυτότητα διαθέτει, ο ευλογημένος μας τόπος, πλάι στον ναό της Μεγαλόχαρης και να τονίσω, πως σηκώνουμε πέτρες Ιερές. Ιδίως σε μέρες που η Θρησκεία μας βάλλεται από ρέκτες του πολιτικού κανιβαλισμού τύπου Φίλη.